Autobiografische teksten van Jeroen Brouwers
‘Brouwers graaft zich autobio’.
Jeroen Brouwers heeft steeds gezegd dat hij geen autobiografische schrijver is. Toch bevat zijn werk vele passages die verwijzen naar gebeurtenissen uit zijn leven. Samen met Lodewijk van Duin heeft Brouwers autobiografisch materiaal uit zijn oeuvre verzameld. Deze teksten werden door Brouwers ‘verstopt’ achter in zijn essaybundels. In deze fragmenten komt uiterst persoonlijk materiaal aan de orde. Lodewijk van Duin verzamelde deze mooie onbekende stukken en stelde de bundel Alles is echt gebeurd samen. Brouwers zelf heeft de presentatie helaas niet meer meegemaakt.
Auteur
Jeroen Brouwers (1940-2022) is een van de beste schrijvers van de Nedelandse litaratuur. Zijn imposante oeuvre bevat romans, verhalen, essays, brieven en polemieken. Brouwers werd bekroond met ongeveer alle prijzen die in Nederland bestaan voor literair werk, onder andere de Constantijn Huygens-prijs en de Prijs der Nederlandse Letteren. Zijn laatste roman Cliënt E. Busken werd (2021) kreeg de Libris Literatuur Prijs.
Deze verzameling teksten begint met Zelfportretje met vlakgom. Het dateert uit 1977 en is uit de bundel Schrijvers over zichzelf samengesteld door Theo Sontrop. Het is direct al een openhartig stuk. Brouwers was toen 37 jaar en gaf een overzicht van zijn leven op dat moment. Enkele conclusies. Lichamelijk lijkt alles ok: ‘ik hoef mij niet gezeten in een wagentje voort te bewegen. Ik heb niet een ijzeren haak in plaats van een hand. Ik ga zonder medicijnen door het leven en ben precies zoals het moet en alles functioneert naar behoren’. Geestelijk: geen greintje gekte. Over het huwelijk: ik bracht er niets van terecht. Twee zonen. Hij is zich ervan bewust dat hij een buitenbeentje is. Waar hij komt wekt hij agressie op, hij hoort nergens bij. Hij is steeds aan het zwerven, hij woont nu in het vierendertigste huis sinds zijn geboorte. Hij heeft zich opgesloten in zijn schrijverij. Hij schrijft om te overleven.
In verscheidene teksten heeft Brouwers het over zijn vader. ‘Mijn verwekker’ noemde hij hem. Hij heeft zijn vader nauwelijks gekend en heeft bijna geen herinneringen aan hem. Hij schrijft over hem in uiterst koele bewoordingen. Hij laat mij koud zoals de data waren waarop hij stierf en werd begraven. Enig gevoel voor hem is ook niet in mij aanwezig, – niet eens onverschilligheid, ik voel helemaal niets. Ook over zijn moeder schrijft hij negatief. Dat blijkt uit een anekdote die zich afspeelt tijdens de bootreis van Indië naar Nederland. Zijn moeder had op de boot al heimwee naar Indië. Ze was in staat, zei ze, om van heimwee overboord te springen en naar Java terug te zwemmen. Later op de kostschool dacht hij: was maar verzopen ook, rotwijf, van mij hadden de om het schip cirkelende haaien je met je heimwee en al mogen verscheuren en opvreten.
Het feit dat hij zijn ouders haatte kwam voort uit het feit dat ze hem gedumpt hadden op een kostschool. Ze hadden hem verraden door hem daar te stallen. De kostschool deed hem denken aan een jappenkamp. Vastgezet achter muren met prikkeldraad en te moeten kruipen voor wier gezag je niet erkent. Godgewijde ploerten in franciscaner pijen. Wij stonden in de houding als kampgedetineerden, de kerels in bruine hobbezakken waren de bewakers, wij noemden het verschrikkelijke instituut, waar lijfstraffen tot de orde van de dag behoorden , ‘de Sing Sing’. Tot zijn zeventiende verbleef Brouwers in verschillende jongenspensionaten waar hij door zijn ouders werd ondergebracht. Jeroen werd uit hun leven weggemoffeld om maar geen last van hem te hebben. De allerverschrikkelijkste herinnering aan die tijd is het beeld van de auto waarin hij naar het pensionaat werd gebracht en die zonder hem weer vertrok. Deze herinnering heeft zijn leven bepaald, zijn karakter en zijn literaire werk en Jeroen heeft hem steeds opnieuw beschreven.
Zo krachtig en overtuigend de stijl van romans ook mag zijn, zo onzeker is zijn persoonlijkheid. In meerdere stukken spreekt hij zich uit over zijn gevoelens. Hij voelt steeds een verlatenheid en angst. De angst is ontstaan in het jappenkamp en op de kostscholen. Over zijn werk als schrijver is hij ontevreden. In Voorjaarsmoeheid schrijft hij: Altijd durende onvoldaanheid, nooit tevreden, nooit dat het besef van misluktheid eens verdwijnt. Hij wilde een groot schrijver worden. Schrijver van het grote boek. Een voor een zag ik mijn illusie en ambities onder putdeksels versmachten. Van zichzelf zegt hij dat hij hooguit geschikt is als boekbespreker. Brouwers komt dan met een keiharde veroordeling van boekbesprekers. Voor dat vak is niets vereist, op ruime dosissen chagrijn, vooringenomenheid, jaloezie, vulgariteit, lamlendigheid en vooral domheid na.
Wat in deze omvangrijke bundel biografische teksten opvalt zijn twee dingen. In de eerste plaats staan er stukken in die geschreven zijn in een superieure stijl. De mooiste stukken handelen over zijn eenzaamheid. Enkele keren had hij zich teruggetrokken in afgelegen oorden. Er is dan veel zelfbeklag, maar hij schrijft ook uitgebreid met veel liefde en toewijding over de natuur en over het tuinieren. Het tweede dat opvalt is zijn ondoorgrondelijke karakter en de grote verschillen in zijn opvattingen en gedrag. Er zijn stukken met zelfbeschouwing waarin hij zichzelf vernietigend en heel negatief beoordeelt. Er zijn ook passages waarin hij heel kritisch is over zijn collega’s. Soms is er sprake van arrogantie: hij gaat niet naar de uitreiking van literaire prijzen die hem zijn toegekend. Hij weigerde een prijs omdat het bedrag dat erbij hoorde in zijn ogen te laag was. Nog een voorbeeld: Als vrienden hem aanraadden naar een psychiater te gaan om hulp te zoeken voor zijn angsten en depressies reageerde hij met de opmerking dat geen enkele psychiater zijn intelligentie kon evenaren.
Een bundel sublieme en onthullende teksten van en over Jeroen Brouwers.
Jeroen Brouwers – Alles echt gebeurd. ISBN 978-90-254-7346-4, 413 pagina’s, € 24,99. Amsterdam: Atlas Contact 2022.
