LeesKost

Verhalen over vooroorlogse bewoners

Struikelstenen van papier.

De Duitse kunstenaar Gunter Demnig kwam op een briljant idee om alle slachtoffers van het nationaalsocialisme te gedenken. Geen blokken beton vol namen, geen meters hoge indrukwekkende fonteinen, geen pleinen met het beeld van een mens zonder hart als gebroken natie… nee, zijn monument zou slechts 10 x 10 cm groot zijn. En daarmee klein, maar nooit nietig. Zijn kleine stenen met koperen afdekplaatjes werden de beroemde Stolpersteine, in Nederland ‘struikelstenen’ genoemd, in Friesland stroffelstiennen, in Vlaanderen gedenkkasseien…

Er zijn, nadat in 1992 voor het stadhuis in Keulen het eerste steentje werd gelegd, over de hele wereld inmiddels duizenden Stolpersteine gekomen. Iedereen die zo’n bijna onooglijk koperen plaatje tussen de straatstenen ziet schrikt even op, zijn hersens ‘struikelen’: kijk, een Stolperstein, hier wordt een Nazislachtoffer herdacht. Demnig brengt deze gedenktekens aan in het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door de nazi’s zijn verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfdoding zijn gedreven. Zijn idee werd wereldwijd overgenomen. Bijna elke stad kent Stolpersteine. Er is een lijst voorhanden.

Dit zevende deel van ‘Joodse huizen’ – deel acht is alweer in voorbereiding – is in wezen een papieren verzameling van zulke struikelstenen. Nazaten van vermoorde Joden, bewoners van huizen waarin vermoorde Joden gewoond hebben, buurtgenoten, verdiepten zich in de geschiedenis van de bewoners van dat huis. Soms waren de namen van de oude bewoners een verrassing, andere keren brachten straatgenoten hen op het spoor of wisten familieleden van de doden een deel van een geschiedenis op te dissen. De schrijvers van alle verhalen van de verschillende adressen zijn speurders in een nabij verleden dat weinig overlevenden liet. Dat maakt de verschillende ‘huis-verhalen’ in deze boeken emotioneel beladen. De verhalen zijn niet allemaal even goed geschreven, maar wel het lezen waard.

Redactie

Frits Rijksbaron (1944) copywriter en conceptmaker, is van meet af aan lid van de kleine redactie die de verhalen verzamelde, persklaar en leesbaar maakte. Een lastig karwei, met een zo divers gezelschap aan auteurs. De bundel verdient daarom alle lof.

Desondanks kun je je afvragen voor wie deze verhalen boeiend zijn. Voor de familieleden van vermoorde bewoners, voor de huidige bewoners van de oude ‘Joodse huizen’, voor hen die geïnteresseerd zijn in de cultuur van de diverse steden of specifiek in de cultuur van de joodse bevolking die voor de oorlog in Nederland leefde. Maar buiten die selecte groep?

Het boek lijkt op een soort patchworkdeken. Sommige lapjes zijn effen van kleur, andere zijn  schitterend van patroon, afhankelijk van de ‘kleur’ van de bewoners. Elk lapje in zo’n deken is onmisbaar voor het geheel, maar ze trekken niet altijd veel aandacht en zijn niet altijd even interessant.

Zo is het verhaal van Roosje Querido-Lever die met een hondenkar met manufacturen langs de deuren ging in de Utrechtse wijk C, terwijl echtgenoot Levi Querido met zijn lapjeskraam  op de markt stond, geweldig om te lezen. Maar eigenlijk vond ik het verhaal van Alphons Diepenbrock mooier: hij componeerde er lustig op los in zijn zolderkamer in Amsterdam-Zuid. Zijn inspiratie haalde hij uit de prachtige vergezichten over de weilanden waar hij op uitkeek. Maar toen, in 1915, werden de huizen van De Lairessestraat gebouwd die hem zijn uitzicht ontnamen. Weg weidse blik. Weg vreugde. Hij raakte in een depressie en zijn muziek werd steeds somberder. Door die huizen ja, in De Lairessestraat. In één van die gewraakte panden, op nummer 37, kwam de familie Weyel te wonen. Hun kleinzoon schrijft het verhaal over hun huis, inclusief de droevige anekdote over de componist.

Grasduin maar door de boeken over de Joodse bewoners en beschouw ze vooral als papieren Stolpersteine, ooit leefden hier mensen die werden vermoord door de nazi’s, niet eens heel lang geleden.

Frits Rijksbaron, Esther Shaya en Gert Jan de Vries (red.) – Joodse Huizen Verhalen over vooroorlogse bewoners. Zevende boek. ISBN 978-990-6446-131-6, 222 pagina’s, €21,00. Amsterdam: Amphora Books 2021.

Ongelooflijk oorlogsverhaal

Hoe de Amsterdamse Ab(raham) Izak Roos in de Tweede Wereldoorlog veranderde in Theodorus Marinus van Leur en wist op te klimmen tot ‘burgemeester’ van Amerongen.

In de jaren dertig drijven Ab Roos en zijn vrouw Rosalie een zaak in fruit en vis en comestibles aan de Amstelveenseweg in Amsterdam. In 1937 wordt hun oudste zoon Jaap (Jacob) geboren en in 1939 de tweede zoon, Sal (Salomon). Ze zijn ondertussen verhuisd naar de Amsteldijk, vlak bij de Berlagebrug, waar ze boven de winkel wonen. De families van Ab en Ro zijn ook naar Amsterdam-Zuid verhuisd. De zaken gaan goed, maar op 10 mei 1940 verandert hun leven gigantisch: Duitsland is zonder aankondiging Nederland binnengevallen.

Op 1 juli worden de eerste anti-Joodse maatregelen ingevoerd. De belofte dat de Joodse bevolking ongemoeid blijft wordt niet nagekomen. Tijdens een razzia worden 427 Joodse jongens opgepakt. Dit is de aanleiding tot de Februaristaking. De Duitsers slaan hard terug: de hele Amsterdamse gemeenteraad onder burgemeester De Vlugt wordt ontslagen en de positie van de Joden wordt steeds slechter.

Vanaf oktober 1941 worden vele bedrijven geliquideerd en de tegoeden vloeien in de Duitse staatskas. De winkel van Ab en Rosalie is nog even gevrijwaard van liquidatie omdat er levensmiddelen worden verkocht. Maar net als vele anderen zijn ze niet langer de baas over hun eigen zaak: dat is een Duitse bewindvoerder. Dan worden Joodse mannen te werk gesteld in werkkampen. Als ook Ab een oproep krijgt probeert hij via de neef van zijn schoonvader, die directeur van de Joodse Raad is, aan een Sperre (een tijdelijke vrijwaring) te komen. Het wordt hem niet gegund.

Auteur

Aan de hand van een zakboekje en door het doorspitten van allerlei archieven heeft Jaap, de oudste zoon van Ab en Rosalie Roos, met hulp van journalist Leonie Sinnema dit document tot stand gebracht. Hoewel hijzelf onderdeel van de gebeurtenissen was kwamen er heel wat hem onbekende feitelijkheden aan het licht. Zoals in zoveel Joodse gezinnen die de oorlog overleefd hebben werd er weinig gesproken over wat ze hebben moeten doorstaan.

Ook de familie Roos ontkomt niet aan deportatie naar Westerbork. Ab weet met zijn gezin uit het kamp ontslagen te worden. Bij terugkeer in Amsterdam blijkt hun huis bewoond te worden door een NSB’er. Ze moeten onderduiken; Ro komt in Amstelveen terecht; de beide jongens komen uiteindelijk in het noorden van het land.

Ab huurt een kamer bij de postbode en diens vrouw in Amerongen. Met een vals persoonsbewijs op naam van de overleden Theodorus Marinus van Leur weet Ab zich onmisbaar te maken in het Utrechtse dorp. Door een band te bouwen met de Ortskommandant krijgt hij steeds meer invloed, zodanig dat hij in feite een soort burgemeester wordt. Hierdoor kan hij, onder de ogen van de Duitsers, de ondergrondse van dienst zijn.

Na de oorlog begint de zoektocht naar de twee zonen. Sal is in Friesland gebleven, Jaap is in Groningen terechtgekomen. Beiden hebben een andere naam gekregen, dus het niet makkelijk ze te vinden. Toch lukt het en kan het gezin weer aan elkaar proberen te wennen. Theo van Leur wordt weer Ab Roos. Veel van hun familieleden komen echter niet meer terug.

Jaap Roos is nu 83 jaar. Hoogstwaarschijnlijk zullen er niet meer veel boeken over de Tweede Wereldoorlog worden geschreven door mensen die die periode aan den lijve hebben meegemaakt. Zelf heeft hij als kind een deel van de oorlog bij onderduikouders in Haren bij Groningen doorgebracht. Het verhaal over wat zijn vader Ab voor elkaar heeft weten te krijgen, heeft hij dan ook vooral uit papieren uit zijn vaders nalatenschap en archieven.

Wat wel vreemd is, is dat het verhaal van Ab Roos al in diverse kranten onder andere het NIW (Nieuw Israëlitiesch Weekblad) in 2004, is opgetekend. Hierover wordt in de noten niet gerept. Toch blijft het de moeite waard te lezen hoe een jong Joods gezin de oorlog heeft overleefd.

Jaap Roos – Joodse ‘burgemeester’ in oorlogstijd. ISBN 978-90-6446-119-4, 160 pagina’s, € 20,00. Amsterdam: Amphora Books 2020.

Verhalen om nooit te vergeten.

Doorvertelde oorlogsverhalen, gedichten en kunstwerken.

Wegens de coronacrisis staan ook dit jaar de herdenking van 4 mei en de viering van 5 mei op een lager pitje dan gewoonlijk. Dit boek helpt ons er toch bij stil te staan.

Vanwege de 75^ste viering van de Bevrijding van Nederland verscheen een bijzondere bundel met verhalen, herinneringen, gedichten en afbeeldingen van kunstwerken. De verhalen en gedichten zijn samengesteld door de Stichting Schrijfgenootschap Barneveld. Ook kunstenaars en scholieren werkte mee aan dit project.

De doorvertelde verhalen van ooggetuigen werden met zo veel inlevingsvermogen opgetekend dat de lezer als het ware de oorlogstijd wordt ingetrokken. Je kunt niet ontsnappen aan de beklemmende en vaak levensgevaarlijke sfeer waarin je dierbaren probeerden te overleven.

Zo werden beide ouders van de latere fotograaf en filmer Ton Lokker door de Duitsers opgepakt. Een collega-tandarts van Tons vader trok bij hen in om voor de kinderen te zorgen. Jarenlang hing hij op 17 april, de dag die Barneveld werd bevrijd, de vlag uit.

Het schrijnende verhaal van Maria Boonzaaijer over de weggevoerde Joodse studente Rifka snijdt je door de ziel, net zoals het verdriet van de oma van Gerard Eijk over het opgepakte jochie Hans, dat nooit terugkwam.

In Schoutensteeg 1 lezen we hoe een dapper meisje van zestien de discussie met een Duitse officier aanging en met succes eiste dat hij zijn commandant zou bellen. Tante Jacq en tante Net runden een kindertehuis, waarin ze Joodse onderduikkinderen verborgen. Ze werden verraden en tante Jacq werd opgepakt.

De Indonesiër Raden Mas Said Rachmad Koesoembroto studeerde in Nederland toen de bezetting begon. Hij zette zich in voor de redding van Joodse kinderen en moest onderduiken. Na de oorlog ging hij terug naar Indonesië, waar hij zich tegen de koloniale machthebbers keerde. Zijn loyaliteit aan Soekarno werd hem na de staatsgreep van 1965 fataal.

De Tsjech van Italiaanse afkomst Matous Lorenzini werd na de annexatie van Sudetenland gedwongen dienst te nemen in het Duitse leger. In Nederland deserteerde hij en sloot zich aan bij het verzet.

De vader van drie kleine zoontjes verloor zijn gehoor tijdens een ‘hongertocht’ op zoek naar eten voor zijn gezin. De Utrechtse bakker Karel Boonzaaijer nam er geen genoegen mee dat één van zijn medewerkers door een razzia was opgepikt en trotseerde de Duitsers.

Het bovenstaande is slechts een selectie uit de vele lezenswaardige verhalen. In Vluchten voor vrijheid vertelt een 14-jarige scholieren het (verzonnen?) verhaal van de vlucht uit Noord-Korea van de 10-jarige Sara.

De bundel wordt afgesloten met het ooggetuigenverslag van de inmiddels 86-jarige Gerrit de Graaff.

De verhalen worden afgewisseld met gedichten en foto’s van kunstwerken. Van alle schrijvers, dichters en beeldend kunstenaars is achterin deze bijzonder fraaie bundel een kort cv met een foto opgenomen onder de titel Personalia.

Een waardevolle herinnering om te hebben, te lezen en door te bladeren.

Gerard Eijk en Maria Boonzaaijer (redactie) – Nooit meer spertijd. Verhalen om nooit te vergeten. ISBN 978-94-920-5565-1, 139 pagina’s, € 17,50. Nijkerk: Nabij Producties 2020.