De schilder die de tijd stilzet
De beeldtaal van de zeventiende eeuw.
Miljoenen kunstliefhebbers van over de hele wereld hebben een poging gedaan een kaartje te bemachtigen voor de Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum in Amsterdam. Het is ‘slechts’ 400.000 van hen gelukt, misschien worden het er nog 100.000 meer als het museum de openingstijden verruimt. Maar dan nog… Johannes Vermeer, de schilder die in zijn tijd in Delft, niet eens tot de ‘dure jongens’ behoorde, (zo bewijst de auteur met een prijsvergelijking van kunstbroeders onder elkaar) zal niet voor iedereen te zien zijn. En dat terwijl zijn schilderijen niet alleen meesterwerken in verf zijn, maar ook talloze verhalen vertellen. Beeldverhalen welteverstaan, voor degene die ze kan lezen.
Hoogleraar Nils Büttner maakt die vertaalslag in dit boek. Hij vertelt dat de tijdgenoten van Vermeer geoefend waren in het lezen van beeldtaal. Om een Vermeer-voorbeeld te noemen: de kleine stoof die is afgebeeld op het schilderij van het Melkmeisje staat daar niet zómaar. Een stoof werd wel schertsend de mignon des dames (lieveling van de dames) genoemd. Het stoofje met daarin zijn kooltjes kon, onder de wijde rok gezet, het onderlichaam aangenaam verwarmen, en dát werd als symbool beschouwd voor het ‘verkeren van de geslachten’. Ingewikkeld? Wel als je die dingen niet weet. Maar vergeet niet, zo vertelt Büttner zijn eigentijdse lezer, dat ook wij, als 21e-eeuwers, beeldtaal snel interpreteren. Neem de ‘paarse krokodil’, voor ieder symbool voor de uiterst trage afwikkeling en papierhandel die de burger moet doorlopen voor eenvoudige zaken? Vermeer had er niets mee gekund! Of, wie kent er niet de uitdrukking: ‘de kat in het donker knijpen’ voor ‘stiekem iets ongeoorloofds doen’? Als Vermeer op een schilderij in een schemerige kamer een kat in het donker had gezet, had de eigentijdse kijker meteen geweten waar het dier voor stond.
Zó laat Büttner ons in zijn boek kennismaken met de schilder Johannes Vermeer, als de man die de tijd stilzet en ons keer op keer in de spiegel laat kijken waarin ons eigen handelen getoond wordt. De vertaalslag van toen naar nu, wat een heerlijke kennismaking. Tegenwoordig hebben we steeds meer woorden nodig om dingen te zeggen, Vermeer spreekt met zijn schilderkwast en weet veel méér over te brengen.
Auteur
Nils Büttner (1967) is hoogleraar middeleeuwse en moderne kunstgeschiedenis aan de Staatliche Akademie der Bildenden Künste in Stuttgart. Hij is gespecialiseerd in Duitse en Nederlandse vroege kunst- en cultuurgeschiedenis. Eerder schreef hij vier boeken die stuk voor stuk bestsellers werden: Jeroen Bosch, Rubens, Bruegel en Rembrandt.
Dit is een uiterst leerzaam en tegelijkertijd bijzonder boeiend boek, want Büttner schrijft mooi en beeldend en maakt zijn lezer per pagina nieuwsgieriger naar het vervolg. Middenin het boek staan alle schilderijen van Vermeer in kleur afgebeeld. Mooi als kleine hulp, maar mijns inziens onvoldoende. Beschouw ze als indicatie.
Dit boek kun je het best lezen met een laptop ernaast. Steeds als Büttner een volgend schilderij te berde brengt moet je dat schilderij als lezer op de laptop naar voren halen. Al lezend kun je details uitvergroten en dan ontdek je bijvoorbeeld dat het ‘Brieflezend meisje bij het venster’ uit 1657/59, een van Vermeers grotere doeken, uitgeleend door de Gemaldegalerie Alte Meister in Dresden, weerspiegeld staat in het bruine glas-in-lood van het raam. Op het schilderij dat achter haar tegen de muur hangt, staat een ‘putti’ afgebeeld, een duidelijk teken dat het meisje een liefdesbrief staat te lezen. Nog een bijzonder gegeven: Vermeer maakt in dit schilderij gebruik van de pointillé-techniek om zijn stoffen wolliger te doen lijken. Wat was hij zijn tijd ver vooruit!
En zo lees je en kijk je naar Vermeer aan de hand van Nils Büttner. Steeds in de tekst op de laptop zijn beeldverklarende verhalen uitvergrotend.
Het boek wordt beschouwd als een goede voorbereiding op het bezoek aan de tentoonstelling. Dat geldt dus voor (te) weinig bezoekers. Beschouw het boek als een onmisbare tocht langs de schilderijen die u hoogstwaarschijnlijk niet hebt kunnen zien, maar waarvan u op deze manier toch nog kunt genieten. Of schaf het aan als onmisbaar souvenir: dit zag ik, dit was Vermeers beeldtaal.
Vermeer vertelt verhalen aan wie hem horen kan. Een grandioos boek!
Nils Büttner – Vermeer. De schilder die de tijd stilzet. Uit het Duits vertaald (Vermeer) door Marten de Vries en Merel Leene. ISBN 9-789-029-097-000. 170 pagina’s, € 20,99. Amsterdam: Meulenhoff 2023.
NB De Overzichtstenstoonstelling Vermeer is tot 4 juni 2023 te zien in het Rijksmuseum te Amsterdam.