Voor de poorten van de hel
Drie jongens nemen het initiatief om honderden Joodse kinderen te laten onderduiken.
Jaap Musch was met 29 jaar de oudste van de drie. Zijn broer Gerard was 21 en hun beider vriend Dick Groenewegen van Wijk 20 jaar. Gereformeerde jongens die met afkeer zagen hoe de Duitsers het de Joden steeds moeilijker maakten en uiteindelijk hen begonnen te deporteren. Waarheen wisten zij niet, maar van de weggevoerden kwamen nooit berichten, laat staan dat er iemand terugkeerde.
Ze besloten in 1942 de Joodse bevolking te hulp te schieten en voor zover in hun vermogen lag ze te laten onderduiken. Het was de enige manier om hen voor een noodlottige reis naar het oosten te behoeden.
Verreweg de meeste Joden woonden in Amsterdam, terwijl die stad voor onderduik weinig geschikt leek. De keuze viel op Zuid-Limburg, de streek rond Heerlen waar Jaap bij de staatsmijnen een betrekking had gevonden. Er was daar te midden van de Katholieke gemeenschap een Gereformeerde enclave met een dominee die enthousiast wilde meewerken aan de onderduikplannen.
Na een ongelukkig begin kwamen Jaap, Gerard en Dick er achter dat het effectiever was om zich te beperken tot kinderen. Die waren gemakkelijker plaatsbaar dan volwassen die nogal veel noten op een zang bleken te hebben. Bovendien hoefden kinderen tot zestien jaar geen persoonsbewijs te hebben.
Al snel begrepen ze dat de klus te omvangrijk was voor hun drieën. Het duurde daarom niet lang of de organisatie breidde zich uit tot vijftien medewerkers die zich met hart en ziel inzetten. Ze waren doorgaans blij eindelijk de gelegenheid te hebben zich aan te sluiten bij die mysterieuze groep gereformeerden rond Heerlen die deden wat ze ‘passief verzet’ noemden. Dat kon erg ver gaan. Harmen Bockma, een mijnwerker, sneed zijn linkerpink af om in de ziektewet te komen en zo tijd te hebben voor het verzetswerk.
De grootste opgave was het vinden van nieuwe, betrouwbare adressen, maar ook moest worden gezorgd voor kleding en voedsel voor de jonge onderduikers. Tenslotte begon elke onderduik met een treinreis van Amsterdam naar Heerlen waarbij niet alleen Duitse controle, maar ook aanvallen van jachtvliegtuigen levensgevaarlijk waren. Eenmaal ondergebracht kon er nog van alles misgaan, omdat de verstandhouding tussen gastouders en hun pleegkind(eren) onder te veel spanning kon komen te staan.
Auteur
Historicus Bert Jan Flim (1957) promoveerde op de geschiedenis van het onderduiken van kinderen. Hij is als onderzoeker verbonden aan het Friesland College de een kenner van de joodse onderduik. Ook is hij de zoon van Herman Flim die tijdens de oorlog de zorg had voor meer dan 70 joodse kinderen, waaronder Ed van Thijn.
We lezen hoe het uiteindelijk lukt om het leven van rond 250 Joodse kinderen te sparen. Terwijl de laatste drie oorlogsjaren zich langzaam voortslepen in de richting van de bevrijding, passeert natuurlijk de beroemde redding van kinderen vanuit de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg, maar ook zien we een breed palet aan individuele heldhaftige acties die zonder reserve de onderscheiding van Yad Vashem waardig zijn.
Een geweldige doorbraak bij het redden van de kinderen is als de geloofsmuur tussen Gereformeerden en Katholieken wegvalt en contact met de L.O. De landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers wordt gelegd. Niet alleen in Limburg, maar ook in de streek rond Hengelo en Nijverdal en in centraal Nederland zullen vele onderduikadressen worden gevonden.
De spanning loopt in 1944 en 1945 hoog op als de Duitsers en hun Nederlandse trawanten strengheid en hardvochtigheid hoog opvoeren en een kleine verspreking of een beetje pech leidt tot verraad, aanhouding en het concentratiekamp of de kogel.
Helaas zullen enkele helden de bevrijding niet mogen meemaken. Dit uitstekend gedocumenteerde boek staat niet toe hen te vergeten.
Bert Jan Flim – Het grote kinderspel. Hoe verzetsgroep NV honderden Joodse kinderen liet onderduiken. ISBN 978-90-644-6115-6, 271 pagina’s, € 22,50. Amsterdam: Amphora Books 2020.