Boek als smoking gun
De CIA gebruikte de verboden roman Dokter Zjivago van Boris Pasternak als koevoet om de Russische publieke opinie te beïnvloeden. Toen Pasternak in 1958 de Nobelprijs voor literatuur kreeg waren de rapen gaar.
Het is 1956. Boris Pasternak (1890-1960) voltooit zijn magnum opus Dokter Zjivago. Hoofdpersoon is dokter Joeri Zjivago die getrouwd is met Tonja, de dochter van zijn pleegouders. Terwijl de revolutie Rusland op zijn kop zet en Joeri door de gebeurtenissen wordt meegesleept, ontmoet hij Lara met wie hij een hartstochtelijke relatie begint. Op de vlucht voor revolutionaire troepen worden beiden uiteindelijk gescheiden. Joeri zal haar nooit terugzien.
In dit beroemde liefdesverhaal staat het individu centraal en wordt de communistische revolutie beoordeeld als achteruitgang. Dit was de reden waarom het boek in Rusland verboden werd. Van een uitgave was dan ook geen sprake. Het manuscript kwam echter in handen van een Italiaanse uitgever die het in vele westerse talen uitgaf.
De CIA kwam op het idee om de roman clandestien in de Sovjet-Unie te verspreiden. De opzet lukte en Pasternak kreeg er als tweede Russische schrijver in de geschiedenis de Nobelprijs voor de literatuur voor. Helaas liep deze eer uit op een onfortuinlijke afloop.
Vanuit een geheime broedplaats van de CIA werden twee zogenaamd als typistes gerekruteerde spionnen aan het werk gezet om het Russische manuscript in handen van de CIA te krijgen. Vervolgens werd de daadwerkelijke Russische uitgave gerealiseerd in Nederland. De Nederlandse inkt en het Nederlandse papier konden zo nooit aan Amerika worden gelinkt. Alles geschiedde met behulp van de Nederlandse veiligheidsdienst NVD.
Vervolgens werden de eerste 350 exemplaren gedistribueerd onder Russen die in 1958 de wereldtentoonstelling in Brussel bezochten. Zij bleken maar al te bereid het boek mee te smokkelen, waarna in Rusland zelf vele kopieën werden gemaakt.
Auteur
Lara Prescott is inderdaad vernoemd naar de vrouwelijke hoofdpersoon uit Dokter Zjivago. Ze studeerde onder meer politieke wetenschap aan de Amerikaanse Universiteit van Washington D.C en deed research in Moskou, Washington, Londen en Parijs. Dit boek is haar debuut als schrijfster van historische fictie. Het werd vertaald in 30 talen en er komt een film van.
De schrijfster heeft in dit boek de historische context van Dokter Zjivago voorzien van een derde romantische laag. De eerste was de literaire verhouding tussen Joeri en Lara en de tweede natuurlijk de relatie van Boris Pasternak zelf met zijn maîtresse Olga Ivinskaya (1912-1995). Algemeen wordt aangenomen dat Lara de afgeleide is van Olga.
Prescott voegt een derde liefdeslijn toe aan het verhaal. Tijdens de hele operatie broeien tussen de verschillende CIA-functionarissen amoureuze relaties en pogingen tot chantage. Centraal staat een hartstochtelijke liefde tussen de beide CIA-agenten die ervoor moeten zorgen dat het boek van Pasternak in Rusland ondergronds wordt verspreid. Door deze ontwikkelingen krijgt het verhaal rond het verschijnen van Dokter Zjivago een extra dimensie.
Nadat hem de Nobelprijs is toegekend wordt Pasternak gedwongen van de prijs af te zien en zijn excuses aan het Russische volk aan te bieden. Tegelijkertijd worden ook erg onaangename kanten van de Amerikaanse buitenlandse geheime dienst zichtbaar. In Rusland laat men een getalenteerde, doch onwelgevallige schrijver als een baksteen vallen, maar de CIA doet met zijn medewerkers hetzelfde.
Onvervulde liefde en wanhopige desillusie zijn de indringende ingrediënten van deze historische roman.
Lara Prescott – Wat we niet vertelden. Vertaald uit het Engels (The Secrets We Kept) door Ellis Post. ISBN 978-90-443-5523-9, 400 pagina’s, € 21,99. Amsterdam: The House of Books 2019.