Jelle van der Meer / Hella Rottenberg – Opwaaiende toga’s. Achter de schermen van de rechtbank. ISBN 978-94-6164-241-7. 261 pagina’s. € 19,90. Amsterdam: Van Gennep 2013.
Over de rechterlijke macht en de invloed daarop van de 16 miljoen ‘deskundigen’ die in Nederland wonen.
De rechterlijke macht staat onder druk. Opsporingsdiensten, advocaten, Openbaar Ministerie en rechters kunnen nog zo hard en nauwgezet werken, zij doen het zelden goed. Tenminste, in de ogen van de media, politiek en publiek. Vooral het publiek roert zich stevig. Iedereen waant zich deskundig. Iedereen heeft een mening.
Maar er zijn maar weinig mensen die weten hoe het er in de rechtbank nu écht aan toegaat: waarom en hoe deskundigen beraadslagen, opereren en studeren om pas na rijp beraad tot dat oordeel te komen dat daarna zo veelvuldig wordt afgekraakt. In dit boek komt ieder die meer wil weten over alle zaken rondom de rechtspraak ruimschoots aan zijn trekken.
Twee freelance onderzoeksjournalisten, Jelle van der Meer en Hella Rottenberg, gingen een samenwerkingsverband aan, om de juridisch ongeschoolde maar wel in de rechtspraak geïnteresseerde lezer te laten zien hoe het er aan toegaat op een rechtbank. Ze bivakkeerden voor hun onderzoek acht maanden op een rechtbank van doorsnee formaat en met een doorsnee parket: niet te groot, niet te stads, niet te plattelands. Dat werd Haarlem. De provinciehoofdstad staat qua maat en misdaad model voor wat er in en rond Nederland in het strafproces gebeurt.
De onderzoekers wilden antwoord hebben op een aantal vragen. Zoals: waarom kiezen rechters, officieren en advocaten voor hun vak? Waarop baseren ze hun uitspraken, keuzes en opvattingen? Hebben ze het gevoel dat media, publieke opinie en politiek over hun schouder meekijken en zo ja, hoe voelt dat, laten ze zich daardoor beïnvloeden? Willen zij voldoen aan gestelde verwachtingen? Voelen zij zich vrij om wie dan ook ’te mishagen’? Merken zij iets van tanend gezag? Is de nieuwe openheid medicijn of bacil?
Met het stellen van die vragen legden de twee auteurs een zware taak op hun schouders. Maar eveneens op de schouders van al diegenen die zij met hun vragen benaderden. Na afloop concludeerden zij: ‘De ‘bewoners’ van rechtbank Haarlem waren verbluffend open toen zij eenmaal gewend waren aan de aanwezigheid van ons, als schrijvers-duo’.
Dat heeft geleid tot een boek waarin iedereen die zich druk maakt om het functioneren van de rechtspraak wegwijs wordt gemaakt in een landschap dat voorheen wellicht een doolhof was.
De auteurs deden dat niet aan de hand van gortdroge essays per gestelde vraag. Integendeel. Ze volgen per hoofdstuk een casus: vanaf het moment dat de verdachte wordt opgepakt tot aan de dag dat de rechter, soms in hoger beroep, zijn (of haar: het aantal vrouwelijke rechters neemt toe) definitief uitspraak doet.
We volgen onder meer een veelpleger, een jonge Marokkaanse jongen die er heilig van overtuigd is dat er niet érgens iets strafbaars hoeft te gebeuren of híj wordt al van huis opgehaald: al dan niet terecht.
We krijgen te maken met een wietkweker, een beetje een zielepoot: zijn oogst is voor het grootste deel mislukt, hij teelt de planten om wat bij te verdienen op zijn uitkering en hij krijgt een zo grote boete opgelegd dat zelfs een goede oogst hem op de rand van het faillissement zou hebben gebracht. De rechter strijkt met de hand over het hart en spreekt hem vrij: de man is een mislukker pur sang en heeft zo de schrik te pakken dat hij op het rechte pad zal blijven. Maar de politie die hem oppakte baalt.
Het is onmogelijk alle zaken langs te open die de schrijvers als meeloper bij de rechtbank onder ogen krijgen. Mishandeling, heling, slikkers, duwers… iedere zaak kent zijn verhaal en achter iedere zaak gaat een leven schuil dat van de dader opeens een mens maakt. Een plezierig mens, een onaangenaam mens, een psychiatrisch patiënt, een rijke of een arme en soms gewoon een pechvogel. De mannen en vrouwen in toga verdiepen zich zozeer in een zaak, dat zij zowel de wet dienen als de mens blijven zien.
De auteurs hebben allebei een flinke lijst aan onderzoekspublicaties op hun naam staan, al dan niet met een coauteur. Jelle van der Meer werkt sinds tien jaar als journalistiek onderzoeker, zowel in opdracht als op eigen initiatief. Voor hij met onderzoekswerk begon werkte hij onder meer als hoofdredacteur van de Helling, een tijdschrift over politiek en samenleving van het Wetenschappelijk Bureau van Groen Links.
Hella Rottenberg is slaviste en Oost-Europa specialist. Ze versloeg in 1989 voor verschillende media de omwenteling die een eind maakte aan het communisme. Daarna was zij een aantal jaren voor de Volkskrant correspondent in Praag en Moskou. Ook trainde zij journalisten uit Afrikaanse landen in het vak van de journalistiek. Tegenwoordig doet zij journalistiek onderzoekswerk.
Opwaaiende toga’s doet met zijn titel meteen denken aan het beroemde Opwaaiende zomerjurken van Oek de Jong. Maar daar blijft het bij. De toga’s uit dit bijzondere boek waaien niet op door ’n zomers briesje, maar om te laten zien dat er ónder de zwarte toga’s mensen schuilen die met empathie en gewetensvol hun arbeid verrichten op een bijzonder terrein.
Iedereen leest de krant en neemt daarin kennis van justitiële ‘blunders’. En iedereen zegt daar het zijne van, zonder veel weet van die zaak. De krantenlezer en beoordelaar reageert puur op zijn emoties. Justitie kent die emoties wel, maar ook dan gaat de wet voor. Dat facet van de rechtstaak, die stoelendans om wet en regelgeving, om begrip en onbegrip, wordt door de auteurs prachtig uit de doeken gedaan.
Als rechter Loyson – een van de hoofdfiguren uit dit boek – wordt gevraagd waarom hij rechter geworden is, antwoordt hij: ‘Je krijgt een dossier op je bordje. Je trekt het strikje los, je weet niet wat erin zit, het is altijd weer een verrassing. Je bestudeert het, gaat naar zitting, hoort het verhaal en je doet een gefundeerde uitspraak. Dan is een conflict afgedaan. Het is klaar.’ Conflicten oplossen namens de samenleving… mooier kan voor de rechter niet.
Opwaaiende toga’s is boeiend, spannend en in begrijpelijke taal geschreven. De wetenschap dat elke beschreven casus uit de praktijk komt (vaak met naam en toenaam) maakt het lezen extra boeiend. Voor juridisch ongeschoolde lezers staat er achter in het boek een handige begrippenlijst waarin op alfabetische volgorde, van aanhouden tot en met wraking, het juridisch jargon wordt verklaard. Het boek werd genomineerd voor de mr. Eva Meilloprijs 2014 voor objectieve en informatieve berichtgeving over het werk van het Openbaar Ministerie, gericht op een breed publiek.
Pakkend en verhelderend boek over de rechtspraak in Nederland.