Held
Het belangrijkste personage uit de Ilias en de Odyssee is ongetwijfeld Odysseus. Zijn wederwaardigheden maakten zoveel indruk dat de lotgevallen van deze Griekse held ons tot op heden bezig houden.
Wat is een held? Een held is iemand die bewonderd wordt omdat hij iets doet wat de meeste mensen niet durven of kunnen. Maar een held is ook iemand met wie we ons kunnen identificeren, iemand die we kunnen liefhebben.
De blinde dichter Homerus leefde bijna 30 eeuwen geleden. Hij dichtte de Ilias en de Odyssee. We weten niet eens zeker of de figuur Homerus ooit heeft bestaan of dat Homerus eerder een soort verzamelnaam van een aantal dichters is. En was hij blind? Dan zal hij zelf niet veel hebben opgeschreven. Eén ding is echter zeker. De Ilias en de Odyssee bestaan echt.
De Ilias beschrijft 51 dagen van de tien jaar dat de Grieken een strafexpeditie ondernamen naar Troje omdat Paris, de plaatselijke koningszoon, de bloedmooie Helena wegroofde bij haar echtgenoot, koning Menelaos van Sparta. De Grieken wisten uiteindelijk Troje te veroveren door een list die werd bedacht door Odysseus. Het houten paard waarmee Griekse soldaten Troje werden binnen gesmokkeld.
Na de Trojaanse oorlog zal Odysseus er tien jaar over doen om na vele avonturen thuis te komen op Ithaka waar zijn vrouw Penelope dus al twintig jaar op hem wacht. Zijn terugkeer voltrekt zich uiterst bloedig, want in de tussentijd hebben zich 129 bloedgeile gelukszoekers in het paleis geïnstalleerd. Ze zijn in afwachting van een nieuwe partnerkeuze van Penelope. Odysseus is immers toch dood, zo menen de testosteronbommen. Intussen vermaken zij zich met een dozijn hiervoor speciaal aangetrokken gewillig vrouwelijk personeel.
Alleen Penelope en haar inmiddels volwassen zoon Telemachos laten zich niet gek maken en wachten op Odysseus. Als hij arriveert vermoordt hij de 129 vrijers. De twaalf gewillige dienstmeisjes worden door Telemachos opgehangen. Hierna kunnen Odysseus en Penelope elkaar in de armen vallen.
Homerus was dol op Odysseus (Ulyssus in het Latijn). Telkens als zijn naam valt gaat deze vooraf met ‘vindingrijk’ of ‘edel’. Er zijn meer helden in het verhaal zoals Achilles, de krachtpatser, en Agamemnon die machtiger was, maar als het erop aankomt is Odysseus de echte leider, de man die het algemeen belang nooit uit het oog verliest en het Griekse leger in het spoor houdt.
Door de eeuwen heen hebben schrijvers zich met Odysseus bezig gehouden. In de Romeinse tijd kelderde zijn status omdat men meende dat de Romeinse machthebbers afstammelingen waren van het Trojaanse koningshuis. De schrijver Vergilius met zijn ‘Trojaanse’ Aeneas is hier debet aan. Dante zet deze traditie nog door, maar in de renaissance rijst de ster van Odysseus. Het is verrassend hoe men in verschillende tijden aankeek tegen deze Griekse held in het kader van zijn sterfelijkheid en zijn verhouding tot de goden.
Auteur
Jabik Veenbaas (1959) is dichter, schrijver, vertaler en filosoof. Odysseus’ onvoltooide reis is een indrukwekkende leesgids voor de literatuur en zelfs de filmkunst die zich liet inspireren door de held Odysseus. Zoals de roman Ulysses van James Joyce en de film A 2001 Space Odyssey van Stanley Kubrick. Het is verrassend te lezen en te zien hoe wij na zoveel eeuwen nog steeds betrokken kunnen zijn bij menselijke waarden, grootse daden en evenzovele momenten van zwakte en schaamte uit de antieke literatuur.
We moeten beseffen dat ook Odysseus de bloedmooie Helena graag tot de zijne had gemaakt en Penelope eigenlijk een tweede keus was. Het was evenwel niet alleen Odysseus, maar ook Penelope die de twintig jaar scheiding niet volhield als célibataire.
Odysseus leefde zich uit tijdens zijn affaires met godinnetjes, terwijl op Ithaka de dienstmeisjes moesten verdwijnen, omdat zij getuigen waren geweest van de herdersuurtjes van Penelope met haar vrijers. Beiden waren beslist niet hondstrouw en belogen elkaar dat het gedrukt stond. Beiden hadden bloed aan hun handen.
Zo kunnen de sterke verhalen van Odysseus worden doorgeprikt en blijft van de onkreukbaarheid van Penelope misschien geen spaan heel.
Dit en veel meer maakt de voortreffelijke literaire analyse van Veenbaas uiterst prikkelend om te lezen. Want met onsterfelijke goden hebben we waarschijnlijk weinig op, maar met menselijke helden zoveel te meer. Wat is er immers uitdagender dan je in je angstigste nachtmerries en je stoutste dromen te herkennen in een sterfelijke kanjer als Odysseus?
Jabik Veenbaas – Odysseus’ onvoltooide reis. ISBN 978-90-468-2779-6, 208 pagina’s, € 22,99. Amsterdam: Nieuw Amsterdam 2021.