Boudewijn Smits – Loe de Jong 1914 – 2005. Historicus met een missie. ISBN 978- 94-6105-467-8, 960 pagina’s. € 39,90. Amsterdam: Boom 2014.
Uitgebreide biografie van Loe de Jong.
Professor dr. Loe (of Lou) de Jong was een veelzijdig mens. Na de Duitse inval week hij uit naar Londen, waar hij verslaggever en later directeur werd van Radio Oranje, de Nederlandse zender voor het bezette gebied. Hij was van 1945 tot zijn pensionering in 1979 directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie en verder onder meer samensteller en presentator van de veelbekeken televisieserie De Bezetting (1960-1965; 21 afleveringen).
‘Het Koninkrijk’
De historicus Jong publiceerde tussen 1969 en 1988 Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, met 13 (!) delen het meest omvangrijke standaardwerk over dit onderwerp.
De Hoogleraar Moderne Geschiedenis Ernst Kossmann schreef: ‘Nog nooit zijn zoveel bladzijden door één man gewijd aan een zo korte periode in de geschiedenis van een zo klein land’. Het Koninkrijk mag dan beschouwd worden als De Jongs levenswerk, het beslaat slechts één-derde van De Jongs totale oeuvre.
Zoals meer gebeurt bij mensen die hun licht niet onder de korenmaat hebben staan, viel Loe de Jong bepaald niet alleen bewondering ten deel. ‘Oranje-Loe’ noemde sociologe Annie Romein-Verschoor hem spottend. De journalist Jan Rogier die hem in 1969 cynisch vereeuwigde als ‘Geschiedschrijver des Rijks’, brandmerkte hem tijdens de affaire-Aantjes als ‘het orakel van de Herengracht’.
De Bezetting
In de tijd dat de Nederlandse bevolking massaal keek naar de bijna legendarische tv-documentaire De Bezetting werd De Jong niet alleen beschouwd als De Grote Expert met betrekking tot alles wat met de Tweede Wereldoorlog te maken had, maar was hij ook een graag geziene gast op tv: rustig en beschaafd pratend, smeulende pijp in de hand, hoornen bril met daarachter vriendelijke ogen, zachte mond en altijd gekleed in een korenbloemblauwe spencer was hij voor velen de verpersoonlijking van de zachtmoedige wetenschapper.
Maar achter dit plaatje ging een strijder schuil. De Jong was een man met een missie. Hij streed tegen onrecht. Hij kon zich verbaal en schriftelijk vlijmscherp uitlaten over mensen van wie hij vond dat ze tijdens de oorlog niet exact dát pad hadden bewandeld, dat hij als enige juiste pad beschouwde.
Gedurende de bezettingsjaren zat Loe de Jong in Londen. Zijn toen nog van Radio Oranje bekende stem droeg bij aan zijn heldenstatus.
Boudewijn Smits
De auteur heeft in deze biografie de vele, zeer vele gezichten van Loe de Jong willen laten zien, waaronder man, vader, schrijver, wetenschapper, onrechtbestrijder en documentairemaker.
Smits (1960), doceert politieke en cultuur- en niet-westerse geschiedenis aan het Instituut voor Geschiedenis Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Hij begon in 2005 met zijn onderzoek bij het Biografie Instituut van de RUG. Begin dit jaar (2014) promoveerde hij op deze biografie. Hij publiceerde eerder al over de keerpunten in het leven van Loe de Jong en over de affaire-Aantjes.
Smits weet als historicus waarschijnlijk als geen ander hoe kwetsbaar een historicus is. Achter iedere voorstander schuilt een tegenstander, achter elk chapeau! klinkt een abominable! Dat gold evenzeer voor Loe de Jong. Waarschijnlijk daardoor is Smits’ boek doordrenkt van empathie.
Waar de bevolking De Jong toejuichte, kreeg hij van de zijde van collega’s naast bewondering ook ongezouten kritiek te verduren. Dat had mede te maken met zijn stellingname. Wat betreft ‘goud of fout in de oorlogsjaren’ duldde De Jong geen nuances. Verklaarbaar misschien omdat hij in de oorlogsjaren in Londen zat, op veilige afstand van bezet gebied. Maar als gevolg daarvan was De Jong niet altijd zó genuanceerd als anderen nodig achtten.
Aantjes
Neem de affaire-Aantjes (1978).CDA-fractievoorzitter Willem Aantjes had niet het lijnrechte oorlogspad bewandeld dat De Jong van álle Nederlanders eiste. Daarmee was Aantjes echter nog niet ‘fout’; Aantjes formuleerde het zelf als volgt: ‘Ik ben niet fout geweest. Ik heb fouten gemaakt.’ Maar De Jong hield volgens velen ‘een requisitoir alsof hij de officier van Justitie was en stelde dat Aantjes’ positie als fractieleider van het CDA onhoudbaar zou zijn geworden’.
De destijds bekende Boebi Brugsma (columnist Haagse Post) schreef diezelfde week in zijn column dat Aantjes: ‘inmiddels voldoende terechtgewezen was door het nummertje audio-visueel standrecht van De Jong, dat bol had gestaan van particuliere waardeoordelen en geleek op een middeleeuwse vertoning’.
Wat was dat? Een menselijke, ietwat voorbarige overtrokken reactie? Beslist niet, zo benadrukt Smits. De Jong – de zachtmoedige in de ogen van zo velen – wílde niet genuanceerd zijn in dezen. Hij had een duidelijke missie: de strijd tegen de nazi’s herdenken en vers in het nationaal geheugen houden: ‘alsof de catastrofe zich gisteren voltrok’ (zoals hij het formuleerde bij het verschijnen van deel 12). Ook wilde De Jong het belang benadrukken van de herstelde waarden van de parlementaire democratie.
Groot lezerspubliek
Zijn dikke boeken gingen grif over de toonbank. Loe de Jong had een onderhoudende manier van schrijven. Hij gaf zijn grote lezerspubliek nooit het idee dat een wetenschapper tekst en uitleg stond te geven. Daarmee was de serie Het Koninkrijk hét geslaagde voorbeeld van populair wetenschappelijk en daarmee toegankelijk werk.
Wat dat betreft heeft auteur Boudewijn Smits een goede les van De Jong geleerd: ook zíjn boek laat zich uitstekend lezen.
En als we de lijn tussen Loe de Jong en Boudewijn Smits nog even mogen doortrekken: Verschillende delen van Het Koninkrijk werden in tweeën uitgebracht (de 13 delen verschenen in 27 banden) toen de boeken per deel zó dik werden dat zij ‘niet handzaam’ meer waren. Had Smits met een kleine, humoristische verwijzing naar De Jong hetzelfde gedaan met zijn eigen boek, dan was ook dit er qua hanteerbaarheid beslist op vooruit gegaan. Het boek weegt als lood op schoot.
Bijna 1000 pagina’s over Loe de Jong en diens missie nopen een historisch ongeschoolde recensent tot ‘bloemen plukken uit een veld’. Om al plukkend en grasduinend de bekende namen te ontdekken: zoals al genoemd: Aantjes, maar ook de Weinreb-affaire, de affaire-Menten, ze zijn alle uitputtend beschreven.
Maar wat uw recensent eveneens opviel, en dat was nooit eerder zó doorgedrongen, was dat De Jong bij de verschijning van ieder deel zoveel lof en hoon kreeg toebedeeld. De Jong moet, juist omdat hij zo gedreven was het onrecht te bestrijden, ernstig hebben geleden onder de weerkerende storm van kritiek van mensen die hij als vakbroeders zag, maar die vooral criticasters bleken. Hij zag zichzelf graag als ‘het nationale geweten van goed en fout als het over oorlog en bezetting ging’. Maar, kritiek of niet, hij schreef onverdroten door. Na zijn pensioen schreef hij thuis als aanvulling op ‘Het Koninkrijk’ nog de Indië-delen: vijf boekbanden die bij elkaar ook ruim 3000 pagina’s telden.
De auteur heeft zijn boek kunnen verluchtigen met een aantal foto’s uit het familiearchief van De Jong. En daar zien we de historicus opeens in beeld als vader van vier kinderen, met zijn vrouw, in hun vakantiehuisje bij Zwolle, op het werk, schaatsend, wandelend, dansend. De mens Loe de Jong gaat leven. Eén foto van De Jong is beroemd en natuurlijk ontbreekt ook die niet: de foto waarop ’s lands beroemdste en meest productieve historicus beide armen spreidt om zijn levenswerk te omvatten als, op 26 april 1988, het slotdeel is gepresenteerd.
Ook Loe’s trouwe secretaresse Lideke Heuwekemeijer, met wie hij een kortstondige verhouding had, blijft niet onvermeld.
Conclusie
Deze biografie is een zeer aanbevelenswaardig boek voor iedereen die van geschiedenis houdt. Wie opziet tegen ‘de pil’ zij gerustgesteld: het boek laat zich uitstekend van hot naar her lezen.
Dit boek is niet alleen de kroniek van Loe de Jong, maar tevens vol contemporaine geschiedenis: hoe reageerde het Nederlands publiek op politieke rellen die samenhingen met het hete hangijzer oorlogstijd? De Tweede Wereldoorlog, zo blijkt uit dit boek, is nog lang geen geschiedenis, ondanks alles wat de De Jong erover heeft geschreven.
Historicus Loe de Jong is inmiddels zelf historie. Met deze biografie schrijft Smits, ook een historicus, als toegevoegd schrijver aan de reeks, eigenlijk deel 14, band nummer 28: Het Koninkrijk Der Nederlanden. De verwerking van de Historie.
Een boeiende en goed geschreven biografie van een zeer spraakmakend historicus.
Dit boek is tevens op woensdag 29 oktober 2014 besproken in het programma Puur Cultuur op MeerRadio. Het geluidsbestand staat hieronder.