Joosje Lakmaker – Esther de Boer – van Rijk. Hollands populairste actrice. ISBN 978-90- 2842-551-4, 303 pagina’s, € 19,95. Amsterdam: Wereldbibliotheek 2014.
Biografie van een legendarische actrice uit de Nederlandse toneelwereld rond de vorige eeuwwisseling.
De destijds beroemde actrice Esther de Boer – van Rijk leefde van 1853 tot 1937. Ze was vooral bekend van haar rol van Kniertje in het toneelstuk Op hoop van zegen van Herman Heijermans en speelde die rol meer dan 1000 keer, niet alleen op het toneel, maar ook in een hoorspel en in speelfilms. Joosje Lakmaker vertelt niet alleen over haar leven als joodse actrice, maar bespreekt tevens uitvoerig en goed gedocumenteerd de ontwikkeling van het Nederlandse toneel in Esthers tijd.
Esther de Boer – van Rijk werd geboren in een armoedige buurt in Rotterdam. Al heel jong bezocht ze de schouwburg en ging ze toneelspelen bij een amateurvereniging. Haar orthodox-joodse ouders hebben dat toneelspelen lang tegengehouden. Toen ze beloofde nooit op joodse feestdagen te spelen, kreeg ze toestemming. Ze viel al direct op door haar grote talent. Vrij snel kwam ze door Antoine Le Gras bij het beroepstoneel. Le Gras was de eerste echte regisseur in Nederland. ‘Hij werkte met zijn acteurs aan een natuurlijker speelstijl en ensemblespel, in plaats van ‘sterrentoneel’. Mejuffrouw Van Rijk debuteerde als ingénue in Emma Berthold van J.J. Cremer.
In 1881 verliet ze Rotterdam en vertrok ze met haar man naar Amsterdam. Daar ging ze werken in de Salon des Variétés. De directie ging mee met het naturalisme, een radicaal andere speelstijl. Speel een levend mens! was een uitspraak van de Noorse toneelschrijver Henrik Ibsen. Met veel succes speelde het gezelschap zijn Nora en hierna ontstond een ware Ibsenrage. Esther de Boer – van Rijk groeide uit tot een zeer gewaardeerde actrice die door de meeste recensenten geprezen werd. Zelfs als het stuk niet deugde, werd het spel van Esther bejubeld.
Het leven van een actrice was hard in die tijd, zelfs voor een beroemdheid als Esther. Ze had een echtgenoot die door zijn spierziekte niet meer kon werken, zij was dus kostwinster. Er moest veel gereisd worden door het land: lange treinreizen, hotelkosten en maaltijden waren voor eigen rekening. Het toneel werd niet gesubsidieerd en de lonen waren laag, zeker voor actrices. Zij moesten ook nog eens voor hun eigen toneelkleding zorgen. Voor Esther was dat minder erg, omdat zij slechts zelden rollen kreeg van chique dames.
Heel belangrijk voor haar toneelcarrière was Herman Heijermans. Zijn realistische toneelstukken lagen haar erg goed en ze werd zijn sterspeelster. Heijermans was niet alleen toneelschrijver en regisseur, hij was ook nog eens de directeur van haar gezelschap. Heijermans en Esther hadden een haat-liefdeverhouding. Soms kreeg ze genoeg van haar rol als Kniertje. Op hoop van zegen bleef een kassucces en werd vaak opgevoerd, met steeds andere spelers. Esther moest daarom blijven repeteren. Daarover had zij een heftig conflict met Heijermans. Ernstig beledigd voelde zij zich toen Heijermans beweerde dat zij alleen volkse types kon spelen. Recensente Top Naeff verdedigde haar. Ze wees onder andere op haar prachtige rol van Rattenvrouwtje in een stuk van Ibsen. Het gezelschap kreeg een andere directie en Esther kreeg toen ook andere rollen. Het conflict met Heijermans werd later weer bijgelegd.
Esther de Boer – van Rijk was een hardwerkende, briljante actrice. Ze verloochende nooit haar joodse afkomst en met Heijermans behoorde ze in het politiek rode kamp. Ze was altijd heel strijdbaar als het ging om werkomstandigheden. Ze bleef spelen tot ze letterlijk niet meer kon. In het seizoen ’37-’38 besloot ze tot haar afscheidstournee, natuurlijk met Op hoop van zegen. Joosje Lakmaker beschrijft hoe het toeging: Achter in bus stond een bed voor Esther. Spelers moesten haar het toneel opdragen. Daar vlamde ze weer en speelde. Na afloop was ze volledig uitgeput. In 1937 overleed zij. In de Stadsschouwburg was de hal ingericht als chapelle ardente. Urenlang moesten de mensen in de rij staan om afscheid van haar te nemen. De begrafenis vond plaats onder enorme belangstelling.
Joosje Lakmaker kan goed vertellen en ze heeft zich uitvoerig en degelijk gedocumenteerd.
Een heel sympathieke en interessante biografie.