Afscheid van het land van oma Katja
Iris hield van Rusland, maar Rusland hield niet van haar.
Het is 24 februari 2022, 8.30 uur, als Iris de Graaf wakker wordt van gebons op haar deur. Ze schiet overeind. Politie? Maar nee, het zijn Irina en Faik, haar vaste producer en cameraman voor haar reportages als Rusland-correspondent van de NOS. Ze kijkt op haar telefoon en ziet dat ze honderden berichten, oproepen, pushmeldingen en appjes heeft gemist, ze heeft dwars erdoorheen geslapen. Irina komt binnen: ‘Aankleden, haar borstelen, mascara op: over tien minuten ben je live. Het is oorlog’ Faik zet zijn camera en lampen op haar balkon. De eerste oorlogsdag is een adrenalinebom van jewelste. Er zullen er vele volgen. Oorlog, hoogspanning, doden, gewonden, stress, angst, verdriet. En dat terwijl de experts die Iris de afgelopen dagen interviewden tegen haar zeiden: ‘Poetin gaat geen oorlog beginnen, want de Russen staan daar absoluut niet achter.’ Niemand zag het aankomen, of sloten de mensen hun ogen voor het ondenkbare? Hoe het ook zij, zij hebben ongelijk gekregen en Iris doet verslag, van uur tot uur. Het land waar zij woont, waar zij altijd heeft willen wonen en werken, het land van haar grootmoeder Katja, is voorgoed veranderd. Volgens Poetins draaiboek grijpt hij in ‘om de bevolking te beschermen tegen het terrorisme en de aanslagen in de Donbas, tegen de nazi’s en tegen de Oekraïense agressie’.
Iris heeft Russisch bloed. Haar opa Geert is getrouwd met haar oma Katja, die geboren is in een Russische dorp niet ver van het Oekraïense Charkiv. Het echtpaar woont in Camminghaburen, Leeuwarden. Van kind af aan is Iris gefascineerd geweest door alle Russische dingen bij haar oma Katja, door oma’s vareniki, de vette knoflookbroodjes die ze bakte, door de samowar waarin ze thee zette, door het zinnetje Russisch: Davaj koesjaj! (Kom op, eten!) waarmee ze aangaf dat het maal op tafel stond, door al die dingen die van oma Katja een echte Russische oma maakte. Toen ze een jaar of tien was vond Iris een aantal cassettebandjes bij oma Katja op zolder, een taalcursus Russisch voor beginners. Iris leerde, met behulp daarvan tellen in het Russisch, kleine zinnetjes zeggen. En oma Katja riep dan verrukt: Molodets! ofwel ‘Goed gedaan!’ In de loop der jaren kwamen de verhalen over Katja’s jeugd naar buiten, ze had een moeilijk leven gehad. Al die dingen leidden voor Iris tot een studie Russisch en een felbegeerd correspondentschap. En: tot het feit dat ze, op haar dertigste, getuige werd van een oorlog: haar geliefde Rusland valt Oekraïne binnen en dat mag beslist geen ‘oorlog’ heten. En ze ontdekt dat zij weliswaar Rusland liefheeft, maar dat de liefde voor haar als kritische, westerse journalist bepaald niet wederzijds is. Het zwijgen wordt haar opgelegd. Ze is niet meer veilig in de stad waar ze zo graag woonde en waar ze in drie jaar tijd zoveel vrienden heeft gemaakt. Haar mailbox staat dagelijks vol haatberichten, voor de een is ze te anti-Russisch, voor de ander te pro-Russisch, het zijn online bommetjes die haar veel stress bezorgen. Ze voelt zich gemuilkorfd, ze wordt voorzichtiger. Maar desondanks roept de NOS haar terug. Terug naar Nederland.
Auteur
Iris de Graaf (1991) studeerde slavistiek en journalistiek. Ze werkte als verslaggever voor onder andere NOS Stories, NOS op 3 en op de buitenlandredactie van de NOS. Al die tijd hoopte ze op een vaste plaats als correspondent in Moskou en in 2020 kreeg ze haar droombaan, uitzonderlijk jong voor een correspondent. In 2022 werd ze door Harper’s Bazaar verkozen tot Woman of the Year en uitgeroepen tot Taalstaatmeester. Vrijuit is haar eerste boek. De Graaf is nu presentator van het NOS Journaal.
Vrijuit is een fascinerend en beklemmend boek. Het is een aangrijpende, mooie vermenging van persoonlijke verhalen over oma Katja die de basis legde voor Iris’ liefde voor het land dat haar later verried mét de momentopnames en reportages: over de terugkomst van Navalny bijvoorbeeld, die wordt gearresteerd bij de eerste stap die hij vanuit Duitsland terug op Russische bodem zet. Hij werd in Duitsland verpleegd nadat hij in Rusland vergiftigd werd. Hij keert terug, want hij wil de Russen in eigen land inspireren, maar hij krijgt de kans niet. Hij kust zijn vrouw nog één keer en wordt dan definitief afgevoerd.
Iris schrijft hartverscheurend over haar vertrek naar Nederland, en over de moeite die het haar kost om voor haar eigen veiligheid voortaan thuis, achter de keukentafel, het nieuws te moeten volgen, om niet meer als verslaggever tussen de mensen te kunnen staan. Het is als het afscheid van een goede vriend, een vriend van wie je nooit verwacht had dat hij je zou verraden. Dat doet pijn, dat maakt haar boos en ze is diep teleurgesteld in die vriend.
Dit is een schitterend geschreven adembenemend boek.
Iris de Graaf heeft – zoals gezegd – Russisch bloed. Ik hoop van harte dat ze haar pen daarin blijft dopen en haar lezers blijvend laat delen in haar treurnis en kritische blik, vanaf de zijlijn. Want Rusland mag ze nooit meer in. Ze is op een zwarte lijst gezet door het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken.
Zij heeft de oorlog overleefd. Dat wel. Maar het is een pijnlijk besef, dat haar ziel schuurt.
Een boek dat u niet mag missen!
Iris de Graaf – Vrijuit. 978-90-488-7378-4, 365 pagina’s, €23,99. Amsterdam: Lebowski Publishers 2025.