Duizenden vluchtelingen ontkwamen in China aan de Holocaust
Onbekend stuk geschiedenis uit ‘joods en rechtvaardig Shanghai’.
Shanghai was in de jaren dertig van de vorige eeuw een stad van nachtclubs, kunst en genoegens. ‘Het Parijs van het Oosten’ werd het wel genoemd, de ‘Parel van Azië’, maar ook ‘een rode, een rebelse stad’. In die stad bruiste de champagne, het zat er vol westerlingen. Naarmate de politieke situatie in Europa nijpender werd door de financiële crisis en de invloed van de dictator Hitler, werd het voor al die westerlingen lastig naar ‘huis’ te gaan. De Jodenvervolging in Duitsland zorgde ervoor dat joden wilden vluchten, maar ze kregen geen toegang meer tot Europese landen. Toen bleek dat zij – dankzij een groep idealisten die zich hun erbarmelijk lot aantrok – gelegenheid konden krijgen om naar Shanghai te vluchten. Twintig- tot dertigduizend joden maakten daar dankbaar gebruik van. Shanghai werd op deze manier een vrijhaven voor de joden die zo aan de Holocaust konden ontkomen. Zij woonden er in een getto, zij hadden het er arm, maar zij dankten de hemel en de stad voor de gastvrijheid die zij ontvingen.
Er is veel, heel veel geschreven over ‘Joods Shanghai’. De meeste van de inwoners van de joodse vrijhaven zullen zijn overleden. In dit boek vertellen twee schooljongens van toen – inmiddels beiden over de tachtig – het verhaal van hun leven in Shanghai. Peter Engler en Guenter Cohn, twee joodse jongens die overleefden. Daarnaast kon de auteur beschikken over een familiedocument uit die tijd, geschreven door vader Hans Hennus, doorgegeven door zijn oudste dochter Betteke. De familie Hennus behoorde in Shanghai tot de blanke elite, maar moest zijn privileges inleveren.
Auteur
Joan Veldkamp (1965) is politicoloog, Azië-specialist en journalist. Ze was van 2005 tot 2012 correspondent in Japan en China en werkte in die tijd voor de Volkskrant, Elsevier en NOS Radio.
Veldkamp ontdekte de geschiedenis van de joodse vrijhaven Shanghai pas toen ze in 2009 met haar gezin naar die stad was verhuisd. Haar man kreeg er een baan, zij ging werken als correspondent. De onbekendheid met deze geschiedenis leidde ertoe dat zij – de tijd schrijdt nu eenmaal voort – nog amper een beroep kon doen op overleveringsverhalen en merendeels haar heil moest zoeken in verschenen publicaties.
In 1998 kwam er bij een voorganger van Nederlandse uitgeverij Atlas Contact een vertaling uit van het Franse Shanghaï-la-juive, geschreven door Michèle Kahn, in de Nederlandse versie: Exil in Sjanghai. Het is een historische roman – gebaseerd op onderzoek en feiten – over hetzelfde onderwerp als waarover Veldkamp schrijft. Twintig jaar geleden, zelden las ik zo’n indrukwekkend boek als dit, het is al die jaren blijven ‘hangen’. Toen Veldkamps boek werd aangekondigd, was ik dan ook zeer benieuwd.
Is vergelijken eerlijk? Vergelijken moet kunnen. Zo indrukwekkend, ontroerend, aangrijpend en meeslepend als Exil was, zo vlak en bijna over-journalistiek van toon is deze Vrijhaven. En wat mij ook verbaast: de auteur heeft Kahn niet geraadpleegd, zo blijkt uit de bibliografie. Lees Vrijhaven en u kent de intrigerende feiten over een vrijwel onbekend stuk geschiedenis, wat zeker de verdienste van dit boek is. Lees Exil (nog tweedehands te koop) en u leeft mee in die stad van verdreven, gevluchte joden.
Joan Veldkamp – Vrijhaven Shanghai. Hoe duizenden joodse vluchtelingen in China aan de Holocaust ontkwamen. ISBN 978-94-6003-513-5, 203 pagina’s, €19,99. Amsterdam: Balans 2017.