Leo Molenaar – Nooit op de knieën. Marcus Bakker (1923-2009), communist en parlementariër. ISBN 978-94-600-3855-6, 400 pagina’s, € 22,50. Amsterdam: Balans 2015.
Lijvige biografie van Marcus Bakker.
Toen Marcus Bakker in 1956 Kamerlid werd voor de Communistische Partij Nederland (CPN), liet voorzitter Kortenhorst hem een uur wachten en gaf hem geen hand. Toen hij in 1981 25 jaar in de Kamer zat kreeg hij een receptie, waar premier Dries van Agt en vicepremier Joop den Uyl hem kwamen feliciteren (‘hierdoor ben ik waarschijnlijk de enige Nederlander die met enige vertedering terugdenkt aan het kabinet-Van Agt II’ ). In het huidige Tweede Kamergebouw is de Marcus Bakkerzaal naar hem vernoemd. ’t Kan verkeren…
Dr. Ir. Leo Molenaar (1945) werd na zijn studie aan de TU Delft leraar schei- en natuurkunde. In 1974 werd hij lid van de CPN, waarin hij diverse kaderfuncties vervulde, waaronder lid van het hoofdbestuur. Bakker werkte nog tijdens zijn leven mee aan deze biografie, hij voorzag Molenaar van archiefmateriaal en voerde tientallen korte gesprekken met hem. Tekenend voor de veranderde sfeer tijdens Bakkers politieke loopbaan, waar deze zelf heel veel aan heeft bijgedragen, is het feit dat het eerste exemplaar van dit boek werd uitgereikt aan VVD-coryfee Hans Wiegel.
Oorlog
De in Zaandam geboren Bakker was afkomstig uit een rood nest. Zijn vader was actief in de SDAP, het NVV en de VARA. Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam hij deel aan het verzet en werd hij lid van de illegale CPN. De oorlog speelde altijd een rol bij het bepalen van Bakkers politieke standpunten.
Na de oorlog werd hij redacteur van het communistische dagblad De Waarheid en verzette zich fel tegen de politionele acties tegen de nationalisten en communisten in het toenmalige Nederlands-Indië (1947-1949). Ondertussen waren er nogal wat meningsverschillen in de door de stalinist Paul de Groot strak geleide CPN. Bakker werd diens vertrouweling.
De Groot wilde ook de communistische vakbond Eenheidsvakcentrale (EVC) in het gareel krijgen. Hij wilde deze laten fuseren met het NVV, zodat de communisten de macht over konden nemen in de gefuseerde vakbond. In het toenemende anticommunistische klimaat blies het NVV de fusie echter af.
Bakker trad in 1949 toe tot het Dagelijks Bestuur van de CPN en werd in 1950 hoofdredacteur van De Waarheid. In die tijd maakte de Joegoslavische leider Tito zich los van Moskou en werd uitgemaakt voor verrader, fascist en huurling van het Amerikaans imperialisme. Er vonden showprocessen plaats tegen de communistische partijleiders in Hongarije, Bulgarije en Tsjecho-Slowakije en zij werden allen ter dood veroordeeld. Bakker geloofde heilig ‘in deze zetten op het schaakbord in Moskou’ en de CPN belandde in de sektarische hoek. Geestverwanten als de bekende schrijver Theun de Vries en de tekenaar Fritz Behrendt werden verketterd.
‘Het Sovjetwereldbeeld van de twee kampen, van een vreedzaam socialistisch kamp tegenover een oorlogszuchtig imperialistisch kamp, met ingang van 1947 vertolkt door De Groot, werd het nieuwe wereldbeeld van Bakker.
In zijn hoofdartikelen over de watersnoodramp van 1953 verzette Bakker zich vooral tegen de Duitse ‘herbewapening’ en het Atlantisch Pact. Tijdens de Greet Hofmans-affaire stelde De Waarheid zich vierkant achter Juliana.
Stalins misdaden
Op 25 februari 1956 hield de Russische partijleider Nikita Chroestsjov een historische redevoering waarin hij de gruwelijke misdaden van zijn in 1953 overleden voorganger Jozef Stalin openbaar maakte. Toen Bakker hiervan vernam zou hij geschokt gesproken hebben: ‘Het is alsof je van je vader hoort dat ie in plaats van een fatsoenlijke kerel een hoerenloper is.’ Nu moest het partijcongres van de CPN opeens de eigen meeloperij kritiseren en dat viel niet mee. Ook Bakker had er moeite mee: ‘De Sovjet-Unie wordt naar beneden gehaald.’ In de grondslag voor het achttiende CPN-congres van oktober 1956 werden Stalins misdaden ‘beleidsfouten’ genoemd, als gevolg van diens verheerlijking.
Machtsstrijd
Intussen was er een machtsstrijd aan de gang binnen de communistische gelederen. CPN-fractievoorzitter Gerben Wagenaar wilde met een aantal medestanders de partij vernieuwen en koos de zijde van de EVC. Het partijbestuur liet Bakker onderzoek doen naar het verleden van Wagenaar c.s., waarover in 1958 gerapporteerd werd in De CPN in de oorlog, het zogenaamde Rode Boekje. Het is lang onduidelijk geweest wie dit boekje geschreven heeft, Bakker of De Groot. Volgens Molenaar was het De Groot. Wagenaar en zijn makkers zouden ‘fout’ zijn geweest in de oorlog. Een en ander leidde tot het royement van de groep-Wagenaar, die tot de verkiezingen van 1959 in de Kamer zelfstandig door ging als de Brug-groep.
In de Tweede Kamer was de PvdA het felst anticommunist. ‘De gezelligheid voor Bakker kwam niet van links’, maar van bijvoorbeeld Barend Biesheuvel en de liberalen.
Bakker was fel gekant tegen een oorlog om Nieuw-Guinea en ageerde tegen ‘de uitverkoop van Gronings aardgas’. Hij weet het ‘schoonvegen’ van de Dam door mariniers in 1970 aan ‘de wensen van Djakarta’ omdat de Indonesische president Soeharto op bezoek zou komen. In 1969 steunde hij de bezetting van het Maagdenhuis door studenten.
Praagse Lente
Bakker brak in 1968 met zijn verleden door de steun aan de Praagse Lente, maar verzette zich tegen de reactie van het kabinet-de Jong: meer geld voor de NAVO. Het afschaffen van de opkomstplicht in de Kieswet vond hij een slecht idee, evenals de gekozen kabinetsformateur van D66. De vrijlating van de ‘Drie van Breda’ was voor hem onbespreekbaar. Van de middenschool van Van Kemenade zei hij: ‘Vroeger konden alleen de betere standen naar het gymnasium, en nu het zover is gekomen dat ook arbeiderskinderen er naar toe gaan, maken ze er een middenschool van.’
De waardering van de CPN voor het kabinet-Den Uyl daalde toen men constateerde dat de defensie-uitgaven fors stegen. De CPN zwalkte nu tussen constructieve oppositie en een ramkoers. De verkiezingsleus uit 1977: ‘Van Agt eruit, de CPN erin’ faalde jammerlijk, de CPN verloor vijf van de zeven zetels. De Groot werd steeds meer een blok aan het been van Bakker en de zijnen, die uiteindelijk de strijd om de macht in de partij wonnen.
Bakkers CPN verzette zich (uiteraard) tegen de neutronenbom en steunde het optreden van Loe de Jong tegen Willem Aantjes, want het oorlogsverleden was altijd leidend in het bepalen van zijn standpunten. Hij speelde een belangrijke rol in de totstandkoming van het huidige artikel 1 van de grondwet.
Polen en Katyn
In 1980 koos Bakker met de CPN voor het recht van de Polen om een eigen weg te gaan. De CPN demonstreerde hiervoor zij aan zij met het CDA en de VVD. Hij stelde zich niet meer kandidaat voor de verkiezingen van 1982. Als politicus in ruste schreef hij veel brieven en essays en moest hij een aantal fouten in het verleden ‘rechtzetten’. Het was de tijd van Gorbatsjov en glasnost. Hij was diep teleurgesteld toen de waarheid over Katyn naar boven kwam, waar de massamoord op de Poolse intellectuele elite niet door de nazi’s bleek te zijn gedaan, maar in opdracht van Stalin in 1941. De bejaarde Bakker bekende dat Stalins Katyn en Mao’s culturele revolutie voor hem misdaden waren die zijn communisme hadden vermoord.
Hij ‘rehabiliteerde’ een aantal in het verleden uit de gratie gevallen partijgenoten, waaronder Theun de Vries. Bakker was het eens met het opgaan van de CPN in GroenLinks, maar bedankte vanwege de opstelling van die partij in de Golfoorlog. Hij kreeg een ‘vóórgestencild antwoordbriefje van Rosenmöller’. Van de ‘malle vertoning’ van Fortuyn moest hij niet veel hebben.
Van Thiel
Kamervoorzitter Van Thiel karakteriseerde hem: ‘Hij heeft een heel sterke zijde, en dat is dat hij snel de zwakke kanten van iets ontdekt. Ik heb wel eens gezegd, hij prikt niet alleen een ballonnetje door, hij prikt het ook nog op de juiste plaats door.’
Conclusie
Enerzijds is deze biografie bijzonder gedetailleerd, anderzijds maakt Molenaar het vooral in het begin aan niet-ingewijden in het communistische sfeertje van de jaren 40, 50 en 60 van de vorige eeuw moeilijk te snappen waarom men elkaar in de CPN de tent uitvocht. Uiteraard wijkt de politieke perceptie van Bakker en de zijnen regelmatig af van de gangbare.
Bijzonder interessante biografie.
Een enigszins ingekorte versie van deze recensie staat in Bestuursforum 39, oktober 2015, pp. 22-23.
Dit boek is op woensdag 7 oktober 2015 besproken in het programma Puur Cultuur van MeerRadio. Het geluidsbestand staat hieronder.